Promotieonderzoek van Henk-Jan Westeneng: nieuwe inzichten in de ALS-puzzel

Vandaag op 1 oktober promoveerde Henk-Jan Westeneng, arts-onderzoeker en neuroloog bij het ALS Centrum, cum laude. Zijn proefschrift getiteld: (Dis)entangling ALS: Verweving en ontwarring van ALS, gaat naar eigen zeggen over ALS over de hele breedte. “Ik heb geprobeerd om ALS te bekijken als een grote puzzel. Van de hele periode voordat mensen ziek worden tot het overlijden, en alle puzzelstukjes daartussen. De titel van mijn proefschrift verwijst naar het onderzoek van de individuele stukjes en hoe ze aan elkaar gelegd kunnen worden zodat er een volledig beeld ontstaat.”

Onderzoek naar leefstijlfactoren

Het allereerste onderzoek dat Henk-Jan beschrijft in zijn proefschrift, is een onderzoek naar de samenhang tussen ALS en de leefstijl van mensen. Aan dit onderzoek hebben duizenden mensen met ALS meegewerkt en de leefstijlfactoren werden tot zelfs 50 jaar voor het ontstaan van de ziekte onderzocht. Uit dit onderzoek bleek dat leefstijl en afwijkingen in het erfelijk materiaal (DNA) niet los van elkaar gezien kunnen worden. Een belangrijk aanknopingspunt voor vervolgonderzoek. 

MRI-onderzoek

Een groot deel van het promotieonderzoek van Henk-Jan bestaat uit MRI-onderzoek. MRI staat voor magnetic resonance imaging, een techniek waarmee o.a. de hersenen in beeld gebracht kunnen worden. Aan dit MRI-onderzoek doen niet alleen mensen mee die de diagnose ALS hebben gekregen, maar ook gezonde mensen die een verhoogde kans hebben om ALS te krijgen door een afwijking in hun DNA (C9orf72 mutatie, afgekort naar C9 mutatie). 

Henk-Jan vertelt hierover: “Door te kijken naar mensen met een C9 mutatie voordat ze ziek worden, kunnen we de vroegste afwijkingen opsporen die optreden nog voordat iemand ziek wordt. Kennis hierover is van groot belang omdat dit op termijn hopelijk kan helpen om de ziekte te voorkomen of het ontstaan ervan uit te stellen.” 

Rimpeling van de hersenen

“De hersenen zijn geen glad orgaan zoals een bal, maar hebben plooien en groeven, ook wel gyri en sulci genoemd. We zagen bij mensen met een verhoogde kans op ALS door de C9mutatie, dat deze rimpeling van de hersenen anders was.” Dit wijst erop dat de hersenen van mensen met deze mutatie anders zijn aangelegd dan mensen zonder deze mutatie. Ook de buitenste laag van de hersenen, de hersenschors, zag er anders uit op een MRI. “Al voordat mensen een ALS–diagnose kregen zag je dat de dikte van de hersenschors sneller dan normaal afnam. We concludeerden hieruit dat nog voor het ontstaan van klachten, er in de hersenen al een aftakelingsproces is begonnen.” 

Hersennetwerken

Dit aftakelingsproces zet zich door als mensen gediagnostiseerd worden met ALS. Er bestaan grote verschillen in de hersenafwijkingen die mensen met ALS hebben, in vergelijking met gezonde mensen.  Zo ontdekte Henk-Jan dat de hersennetwerken minder efficiënt met elkaar communiceren bij mensen met ALS. “Je kunt het vergelijken dat de A2 afgesloten wordt en dat alle auto’s vervolgens omwegen moeten nemen om op de plaats van bestemming te komen. Je kunt je voorstellen dat die omweg een stuk minder efficiënt is dan gewoon de snelweg nemen.” 

Overlevingsvoorspelmodel

De vragen die mensen met ALS in de spreekkamer stelden inspireerden Henk-Jan‘s promotieonderzoek. “Een veelgehoorde vraag als iemand de diagnose ALS krijgt is: ‘Hoelang heb ik nog’. Dit is niet alleen voor de patiënt een belangrijke vraag, maar ook voor gepersonaliseerde zorg en medicijnonderzoek.” Henk-Jan ontwikkelde daarom een ‘voorspelmodel’. “Het model begon vanuit MRI-oogpunt, maar breidde zich daarna uit. Uiteindelijk heeft hij het ENCALS overlevingsvoorspelmodel ontwikkeld, dat zelfs zonder MRI goed kan voorspellen hoelang iemand nog te leven heeft. In totaal hebben we in deze studie de gegevens van meer dan 11.000 mensen met ALS gebruikt, het is dan ook de grootste studie uit mijn hele proefschrift.” 

Stephan Hawking

“Om te laten zien in hoeverre dit model relevant is voor individuele mensen met ALS, hebben we gekeken naar de beroemde ALS-patiënt Stephan Hawking. Hij kreeg op 21–jarige leeftijd te horen dat hij ALS had met een levensverwachting van twee jaar. Tegen deze voorspelling in, leefde hij tot zijn 76ste. Met behulp van het overlevingsvoorspel model konden we berekenden dat het verloop van zijn ziekte al voorspelbaar was op het moment van diagnose. De overleving van Stephan Hawking was dus zowel uitzonderlijk als voorspelbaar.” 

Toekomst

Het predictiemodel wordt nu ook al gebruikt om medicijnonderzoek te verbeteren. “Wat we voorheen zagen was dat veel mensen niet mee konden doen aan medicijnonderzoek omdat de criteria voor medicijnonderzoek te streng waren. Door het overlevingsvoorspelmodel in te zetten, kunnen meer mensen meedoen met onderzoek. Dat is niet alleen fijn voor de mensen zelf, maar het verhoogt ook de kwaliteit van deze studies.” 

Daarnaast wordt het model ook al gebruikt in de zorg, maar niet bij de diagnose. Dat is niet het juiste moment. Belangrijk is dat dit model gebruikt wordt in combinatie met goede voorlichting en uitleg door een professional. De uitkomst van het voorspelmodel kan mee- of tegenvallen, het is noodzakelijk om mensen daarop voor te bereiden.

Toch benadrukt Henk-Jan dat ondanks dat het stellen van een accurate prognose een grote vooruitgang is, dat het niet direct het hoofddoel is van zijn promotie. “Ik vind het belangrijk om ALS te blijven behandelen als een geheel. Door alle losse onderdelen hebben we meer inzicht gekregen in veranderingen in de hersenen voor en na een ALS-diagnose, die informatie is heel waardevol om uiteindelijk een medicijn te vinden voor ALS. Ik hoop dat de conclusies uit mijn proefschrift er uiteindelijk aan bijdragen dat we deze zoektocht naar een medicijn kunnen versnellen.” 

Het ALS Centrum feliciteert Henk-Jan met zijn promotie! Zijn jarenlange inzet voor ALS-onderzoek heeft een schat aan kennis opgeleverd en vele aanknopingspunten voor vervolgonderzoek. We zijn benieuwd naar toekomstige onderzoeksresultaten van Henk-Jan, maar hopen dat hij eerst geniet van het behalen van deze enorme prestatie!