Testfases voor nieuwe medicijnen

Voordat een nieuw medicijn op de markt komt, wordt het uitgebreid getest. Eerst in het laboratorium en daarna op dieren. Is het geneesmiddel veilig en effectief? Dan wordt het middel in een klinische studie bij gezonde en zieke mensen getest. Deze klinische studies worden ook wel ‘trials’ genoemd.

Een klinische studie is een studie bij zieke mensen of controlepersonen die vrijwillig met een nieuw onderzoeksmiddel behandeld worden. De veiligheid en de effecten van het onderzoeksmiddel bij deze personen worden zeer nauwkeurig bestudeerd.

Testfases

Het testen van potentiële nieuwe medicijnen in klinische studies gebeurt in vier fasen.

Fase I: Is het middel veilig en zijn er bijwerkingen?

In de eerste fase nemen mensen, die hier akkoord mee zijn gegaan, het geneesmiddel in dat onderzocht wordt. Hiermee helpen ze artsen om vast te stellen hoe veilig een geneesmiddel is en of er bijwerkingen zijn. Er wordt ook onderzoek gedaan naar hoe het geneesmiddel wordt opgenomen, omgezet en uitgescheiden. Meestal wordt een fase I-studie met gezonde vrijwilligers uitgevoerd. Voor mensen met ALS die deelnemen aan een fase I-studie is het meestal niet realistisch om hier resultaat van te verwachten. Aan een fase I-onderzoek neemt meestal een beperkt aantal mensen deel (20 tot 100).

Fase II: Is het nieuwe medicijn effectief?

Als blijkt dat het middel veilig is voor mensen, dan wordt bij mensen met ALS (50-250 personen) getest of het middel ook echt werkt. Daarnaast wordt in deze fase gezocht naar de juiste dosis.

Fase II-studies zijn gewoonlijk gecontroleerd. Bij gecontroleerd onderzoek wordt het effect van het actieve geneesmiddel vergeleken met het effect van een placebo, een pil die geen enkele werkzame stof bevat. Deelnemers worden willekeurig (door loting) ingedeeld in een behandelgroep die het onderzoeksmiddel krijgt of een controlegroep die de placebo krijgt. De effecten van het onderzoeksmiddel bij zieke mensen worden nauwkeurig bestudeerd door het ziekteverloop, symptomen en bijwerkingen te vergelijken tussen mensen in de behandelgroep en mensen in de controlegroep.

Voor betrouwbare uitkomsten is het heel belangrijk dat medicijnonderzoek ‘dubbelblind’ is. Bij een dubbelblind onderzoek weten de artsen, verpleegkundigen en de patiënten niet wie het werkzame geneesmiddel krijgt en wie de placebo. Dat voorkomt ‘placebo-effecten’ die worden veroorzaakt doordat deelnemers en artsen denken dat het middel werkt. Als de resultaten van het fase II-onderzoek gunstig zijn, volgt een fase III-onderzoek met een grotere groep mensen.

Fase III: In welke dosering is het medicijn effectief en veilig?

Om zeker te zijn van effecten van een medicijn en uit te sluiten dat het middel een negatieve werking heeft, moet het worden getest op een grote groep zieke mensen (100 – 1.000 personen). Hierbij wordt ook gekeken naar de beste dosering van het medicijn.

Deze groep wordt vaak verdeeld in drie groepen: groep één krijgt het nieuwe middel, de tweede groep een middel waarvan bekend is dat het werkt bij de betreffende aandoening en soms is er een derde groep die een placebo krijgt. Met dit onderzoek kan men de werkzaamheid, bijwerkingen en soms ook de doelmatigheid van het middel vaststellen.

Goedkeuring van het medicijn

Bij een goede werking van het geneesmiddel zal er een aanvraag ingediend worden bij de European Medicines Agency (EMA). De behandeling van een aanvraag bij de EMA kan maanden tot meer dan een jaar duren. Tot die tijd is het vaak nog niet mogelijk om het middel te verkrijgen voor mensen die niet meegedaan hebben aan de studie. Mensen die wel aan de studie hebben deelgenomen kunnen het geneesmiddel soms wel blijven gebruiken.

Als het middel door de EMA wordt goedgekeurd, is het officieel geregistreerd als medicijn. Dat betekent dat artsen het kunnen voorschrijven. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport besluit vervolgens of het medicijn wordt vergoed door de ziektekostenverzekeraars. Patiëntenverenigingen, zoals Spierziekten Nederland, kunnen een belangrijke rol hebben door te wijzen op het belang van het medicijn voor zieke mensen. Het hele proces van laboratoriumonderzoek tot registratie duurt meestal zo’n tien tot twaalf jaar. Wanneer een geneesmiddel op mensen wordt getest, is er zeker al een jaar of vijf van onderzoek aan voorafgegaan. Als een middel al bewezen effectief is voor een andere ziekte, dan kan het proces soms sneller gaan.

Fase IV: Hoe werkt het middel op de lange termijn?

Na de registratie van het medicijn blijft er onderzoek plaatsvinden, want het is belangrijk om te weten of het middel op langere termijn misschien bijwerkingen heeft. Er wordt aanvullende informatie over het medicijn verzameld:

• de bijwerkingen van het geneesmiddel in de dagelijkse praktijk;
• de effecten van het geneesmiddel in de dagelijkse praktijk;
• de doelmatigheid van het geneesmiddel in de dagelijkse praktijk;
• factoren voor optimalisatie van het gebruik.

Toezicht op klinisch onderzoek

Voor geneesmiddelenonderzoek bij mensen gelden strenge wetten en regels. In Nederland zorgt de Wet Medisch-wetenschappelijk Onderzoek met mensen (Wmo) voor de bescherming van proefpersonen. In deze wet staat dat elk onderzoek van tevoren grondig moet worden getoetst door een Medisch Ethische Toetsings Commissie (METC). De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IZG) houdt in de gaten of onderzoekers zich aan de regels houden. Daarnaast is er de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO) die onderzoeksprotocollen toetst en registreert en medisch-ethische toetsingscommissies erkent.